Porselein - het witte goud uit China

Gepubliceerd door beesjen op 19/04/2012 in de rubriek Natuur en Wetenschap - Wetenschap

Tegenwoordig is fijn porselein niet meer uitsluitend voorbehouden aan koningen. Deze Chinese uitvinding uit een ver verleden was in Europa zeer gewild. Dankzij de experimenten van alchemist Johann Friedrich Böttger (1682-1719) is porselein nu in bijna elk huishouden te vinden.

De term porselein is ontleend aan het Italiaanse porcellana, 'pareloester', waar het qua kleur op lijkt. Porselein wordt beschouwd als het mooi­ste voorbeeld van keramiek. Het bestaat uit een combinatie van kaolien (zachte, kneedbare klei), kwarts en veldspaat (een kleurloos mine­raal), die bij het bakken uithardt. De tempera­tuur van de oven varieert van 1000 tot 1450 °C.

Dit kostbare porselein kwam oorspronkelijk uit China, dat een lange traditie had op het gebied van aardewerk en keramiek. Voorwerpen die bewaard zijn gebleven uit de westelijke Tsjoe­dynastie (1122-770 v.C.) bevestigen dat aarde­werk al minstens 2500 jaar geleden bestond. Geleidelijk verfijnden de Chinezen de fabricage­technieken van het porselein en al in de Tang­dynastie (618-907 n.C.) glazuurden ze de pro­ducten. Volgens deskundigen dateert de uitvin­ding van het porselein uit 618 n.C. Vanwege de witte, haast transparante glans werd porselein ook wel 'wit goud' genoemd. Tijdens de Sung­dynastie (960-1279) maakten de Chinese am­bachtslieden sierlijke porseleinen voorwerpen, afgewerkt met glazuur in tinten als ivoor, bleek­groen, bleekblauw, roodbruin en zwart. De be­langrijkste voorwerpen kregen een groenig gla­zuur. Het porselein maakte een opmerkelijke opleving door tijdens de Ming-dynastie (16e- 17e eeuw). Middelpunt van deze verbazingwek­kende wedergeboorte was het stadje Tsjing­té-chén, dat meer dan drieduizend ovens bezat.

De eerste berichten over 'Wit goud' bereikten Eu­ropa in de 14e eeuw. Tegen het einde van de Ming-dynastie, in de eerste helft van de 17e eeuw, werd de kostbare koopwaar ingevoerd in Europa, eerst door Portugese en Hollandse han­delaren, later door Engelse kooplieden. Vooral de Europese koningshuizen waren dol op porselein.

De Chinezen behandelden de kunst van het por­selein maken als een staatsgeheim en Europese imitatiepogingen leverden weinig meer op dan zachter, grover geglazuurd aardewerk. De door­braak vond plaats aan het hof van Augustus III van Saksen, die de alchemist Johann Friedrich Böttger (1682-1719) opdracht had gegeven om het geheim te ontsluieren. Samen met de na­tuurkundige/wiskundige Ehrenfried Walther von Tschirnhaus (1651-1708) slaagde Böttger erin om een bijzonder hard, rood keramiek te produ­ceren, het Böttger-steengoed. In 1708 maakte hij voor het eerst zuiver wit porselein, toen hij zuivere kaolien uit Schneeberg gebruikte in plaats van de ijzerhoudende gekleurde klei.

Böttger wordt dan ook beschouwd als de uitvin­der van het Europese harde porselein. Twee jaar later werd er een porseleinfabriek opgericht in de buurt van Meissen. Toen de vaklieden het ge­heim eenmaal hadden onthuld, volgden er fa­brieken in Wenen en Venetië. In de tweede helft van de 18e eeuw kwamen er nog veel meer por­seleinfabrieken in Duitsland. De belangrijkste waren die in Nymphenburg, Frstenberg, Fran­kenthal en Berlijn. Het fijne karakter van het porselein sloot bijzonder goed aan bij de artis­tieke gevoeligheid van het rococo. De voor deze periode kenmerkende chinoiserie-stijl kwam ook tot uitdrukking in de vormgeving en decora­tie van porseleinen voorwerpen.